خاستگاه و ردّ پای دیو و اهریمن در ادب کهن فارسی | ||
شعر پژوهی(بوستان ادب) | ||
مقاله 5، دوره 4، شماره 1، خرداد 1391، صفحه 73-99 اصل مقاله (313.96 K) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22099/jba.2012.229 | ||
نویسندگان | ||
حمیرا زمردی؛ زهرا نظری* | ||
دانشگاه تهران | ||
چکیده | ||
خاستگاه و ردّ پای دیو و اهریمن در ادب کهن فارسی دکتر حمیرا زمردی* زهرا نظری* دانشگاه تهران چکیده تقابل نیروهای خیر و شر، تقسیم جهان به دو پهنهی نور و تاریکی و عقیده به ستیز دایمی میان پدیدههای اهورایی و اهریمنی، باوری رایج در میان تمام اقوام و ملتهاست؛ پیکاری که تا جهان برپاست ادامه دارد و پیروزی نهایی در آن با جبههی نور است. ردپای چنین باوری را در اسطورهها، ادیان و حتی تفکرات دنیای جدیدی چون فیلمها و بازیهای کامپیوتری نیز میتوان دید. هدف این پژوهش بررسی منشأ و خاستگاه یکی از دو طرف این جدال یعنی نیروهای شر و دیوان در ادبیات کهن فارسی است؛ به همین منظور، سرچشمههای پیدایش چنین تفکری را از تمدن بین النهرین و آسیای غربی که تأثیر آن بر فرهنگ ایران غیرقابل انکار است، پیمیگیریم و سعی میکنیم تغییراتی را که در اثر گذشت زمان و تغییر حوزهی جغرافیایی، در این باورها روی داده است، نشان دهیم؛ به ویژه که چنین باوری هم از صافی اصلاحات مصلحی چون زردشت گذشته و هم از مجرای فرهنگ دین اسلام؛ ضمن این که آگاهی روزافزون آدمی در گذر زمان و تصرف او در طبیعت و جهان پیرامونش، در تطور چنین اندیشهای نسبت به خاستگاه اولیهاش بیاثر نبوده است. واژههای کلیدی: اهریمن، خدایان، دیو، شیطان، ضدخدایان، متون کهن ادب فارسی. * دانشیار زبان و ادبیات فارسی zomorrodyhomeyra@yahoo.com ** دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی zahranazari5@gmail.com (نویسندهی مسئول) تاریخ دریافت مقاله: 14/12//89 تاریخ پذیرش مقاله: 6/7/90 | ||
کلیدواژهها | ||
اهریمن؛ خدایان؛ دیو؛ شیطان؛ ضدخدایان؛ متون کهن ادب فارسی | ||
مراجع | ||
قرآن کریم. (1388). ترجمهی محمدمهدی فولادوند.
آموزگار، ژاله. (1374). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.
اباذری، یوسف؛ بهجو، زهره؛ فرهادپور، مراد و ولی، وهاب. (1372). ادیان جهان باستان. تهران: مؤسسهی مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
ابوالمعالی عبداله بن محمد میانجی همدانی (مشهور به عین القضات). (1341). تمهیدات. مقدمه، تصحیح و تعلیق عفیف عسیران، تهران: کتابخانهی منوچهری.
ارداویراف. (1372). ارداویرافنامه. به کوشش فیلیپ ژینیو، تحقیق و ترجمهی ژاله آموزگار، تهران: معین، انجمن ایرانشناسی فرانسه.
اسماعیلپور، ابوالقاسم. (1377). اسطوره بیان نمادین. تهران: سروش.
اسماعیلپور، ابوالقاسم. (1381). اسطورهی آفرینش در آیین مانی. تهران: کاروان.
اکبریمفاخر، آرش. (1388). «دیوان در متون پهلوی». مطالعات ایرانی(دانشکده ادبیات و علوم انسانی کرمان)، سال8، شمارهی 15، بهار، صص41-54.
اکبریمفاخر، آرش. (1388). «مینوشناسی اهریمن در اوستا و متون پهلوی». جستارهای ادبی (ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد)، سال42، شمارهی 4، زمستان، صص127-149.
اکبریمفاخر، آرش. (1389). «هستیشناسی دیوان در حماسههای ملی». کاوشنامه، سال11، شمارهی 21، پاییز و زمستان، صص61-87.
الدنبورگ، هرمان. (1340). فروغ خاور (شرح زندگانی و آیین و رهبانیت بودا). ترجمهی بدرالدین کتابی، اصفهان: چاپخانهی فردوسی.
الیاده، میرچا. (1386). چشماندازهای اسطوره. ترجمهی جلال ستاری، تهران: توس.
بنونیست، امیل. (1350). دین ایرانی. ترجمهی بهمن سرکاراتی، تبریز: دانشگاه تبریز.
بهار، مهرداد. (1375). ادیان آسیایی. تهران: چشمه.
بهار، مهرداد. (1376). از اسطوره تا تاریخ. تدوین ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: چشمه.
بهار، مهرداد. (1381). پژوهشی در اساطیرایران (پارهی نخست و دویم). تهران: آگه.
بهار، مهرداد. (1386). جستاری در فرهنگ ایران. به کوشش ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران: اسطوره.
پورنامداریان، تقی. (1386). رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی و تحلیلی از داستانهای عرفانی– فلسفی ابن سینا و سهروردی. تهران: علمی و فرهنگی.
جامیخراسانی، نورالدین عبدالرحمن. (1361). هفت اورنگ. تصحیح و مقدمهی مرتضی مدرس گیلانی، تهران: کتابفروشی سعدی.
حافظ، شمسالدین محمد. (1381). دیوان. (از نسخه قزوینی و غنی). مقدمهی پژمان بختیاری، تهران: پیک فرهنگ.
حسنی، نرگس. (1387). «سیمای ابلیس در آثار عین القضات». مطالعات عرفانی، شمارهی 6، بهار و تابستان، صص34-35.
حلاج، حسین بن منصور. (1386). مجموعه آثار. تحقیق و ترجمه و شرح قاسم میرآخوری، تهران: شفیعی.
خاقانی، افضلالدین بدیل بن علی. (1374). دیوان. تصحیح و مقدمه و تعلیقات ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
دانشنامهی اساطیر جهان. (1386). زیر نظر رکس وارنر، ترجمهی ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران: اسطوره.
داودی مقدم، فریده. (1383). «دیدگاههای سنایی دربارهی ابلیس». دوفصلنامهی پژوهش زبان و ادبیات فارسی، دورهی جدید، شمارهی 2، بهار و تابستان، صص89-99.
دوبوکور، مونیک. (1373). رمزهای زنده جان. ترجمهی جلال ستاری، تهران: مرکز.
دوشن، گیمن. ژ. (1378). اورمزد و اهریمن (ماجرای دوگانه باوری در عهد باستان). ترجمهی عباس باقری، تهران: مجموعهی سپهر اندیشه، نشر فروزان.
رضایی باغبیدی، حسن. (1380). «بازنگری واژههای اهورایی و اهریمنی در اوستا». نامهی فرهنگستان (فصلنامهی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی)، دورهی 5، شمارهی 2، شهریور، صص68-76.
رضی، هاشم. (1371). آیین مهر (میترائیسم). تهران: بهجت.
رضی، هاشم. (1376). وندیداد. تهران: فکر روز.
رضی، هاشم. (1381). تاریخ آیین رازآمیز میترایی. تهران: بهجت.
روایت پهلوی. (1367). ترجمهی مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسهی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
رهنورد، زهرا. (1386). «جلوهی جمال و جلال در نگارگری و بازتاب آن در موجودات اهریمنی و مخوف». نشریهی هنرهای زیبا، شمارهی 29، بهار، صص87-95.
زادسپرم. (1366). گزیدههای زادسپرم. ترجمهی محمدتقی راشد محصل، تهران: مؤسسهی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زرشناس، زهره. (1385). «مفهوم دوگانهی دیو در ادبیات سغدی». نامهی فرهنگستان، سال8، شمارهی 3، صص140-148.
زرینکوب، عبدالحسین. (1343). تاریخ ایران بعد از اسلام. تهران: ادارهی کل نگارش وزارت آموزش و پرورش.
زمردی، حمیرا. (1385). نقد تطبیقی ادیان و اساطیر (در شاهنامه، خمسه نظامی و منطقالطیر). تهران: زوار.
زند بهمن یسن. (1370). تصحیح متن، آوانویسی، برگردان فارسی و یادداشتها محمدتقی راشد محصل، تهران: مؤسسهی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زنر، آ. ر. سی. (1375). زروان (معمای زرتشتیگری). ترجمهی تیمور قادری، تهران: فکر روز.
ژیران، فلیکس و لاکوئه، گ و دلاپورت، لویی ژوزف. (1382). اساطیر آشور و بابل. ترجمهی ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران: کاروان.
سجادی، سیدجعفر. (1379). فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
سعدی، مصلحالدین. (1375). بوستان. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
سعدی، مصلحالدین. (1375). کلیات. تصحیح محمدعلی فروغی، مقدمه و تصحیح و تعلیقات بهاءالدین خرمشاهی، تهران: ناهید.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (بیتا). دیوان. به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: سنایی.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1360). مثنویهای حکیم سنایی به همراه رسالهی سیرالعباد و شرح آن. به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران: بابک.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1383). حدیقهالحقیقه و شریعهالطریقه. تصحیح و تحشیهی محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
سن، کریستین. (1345). مزداپرستی در ایران قدیم. ترجمهی ذبیحاله صفا، تهران: دانشگاه تهران.
شاله، فلیسین. (1346). تاریخ مختصر ادیان بزرگ. ترجمه و اضافات و ملحقات منوچهر خدایار محبی، تهران: دانشگاه تهران.
شایست نشایست. (1369). آوانویسی و ترجمهی کتایون مزداپور، تهران: مؤسسهی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
صمدی، مهرانگیز. (1367). ماه در ایران. تهران: علمی و فرهنگی.
عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم. (بیتا). خسرونامه (منسوب). تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: انجمن آثار ملی.
عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم. (1383 الف). تذکرهالاولیاء. تصحیح رینولد آلن نیکلسون، بازنگاری و ترجمه و مقدمهی ع. روحبخشان، تهران: اساطیر.
عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم. (1383 ب). منطقالطیر. تصحیح و تعلیقات محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم. (1386 الف). پندنامه. تصحیح عباسعلی صرافی، تهران: زوار.
عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم. (1386 ب). مصیبتنامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم. (1387). الهینامه. تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عفیفی، رحیم. (1374). اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشتههای پهلوی. تهران: توس.
غزالی، احمد. (1381). آیات حسن و عشق (شرح سوانح العشاق). حشمتاله ریاضی، تهران: حقیقت.
غفاری، سیدمحمدخالد. (1380). فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ اشراق. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
غلامعلی، آریا. (1376). آشنایی با تاریخ ادیان. تهران: پایا.
فردوسی، ابوالقاسم. (1387). شاهنامه (از روی چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
فرنبغدادگی. (1385). بندهش. ترجمهی مهرداد بهار، تهران: توس.
فروید، زیگموند. (1382). توتم و تابو. ترجمهی ایرج پورباقر، تهران: آسیا.
فریزر، رابرت. (1384). شاخهی زرین (پژوهشی در جادو و دین). ترجمهی کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.
قبادیانی، ناصرخسرو. (1363). جامع الحکمتین. به کوشش محمد معین و هانری کربن، تهران: طهوری.
قبادیانی، ناصرخسرو. (1384). دیوان اشعار. به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
کربن، هانری. (1387). ابن سینا و تمثیل عرفانی. مقدمه و ترجمه و توضیح انشااله رحمتی، تهران: جامی.
کریستی، آنتونی. (1373). اساطیر چین. ترجمهی باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
کزازی، میرجلال الدین. (1380). مازهای راز (جستارهایی در شاهنامه). تهران: مرکز.
کویاجی، جی سی. (1378). اسطورههای ایران و چین. ترجمهی کوشیار کریمیطاری، تهران: نسل نواندیش.
گرن، گئوویدن. (1377). دینهای ایران. ترجمهی منوچهر فرهنگ، تهران: آگاهان ایده.
گزیده سرودهای ریگ ودا. (1385). تحقیق، ترجمه و مقدمهی محمدرضا جلالی نایینی، با پیشگفتار تاراچند، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
لاهیجی، محمدبن یحیی. (1374). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران: زوار.
مسعود سعد سلمان. (1365). دیوان. تصحیح مهدی نوریان. تهران: کمال.
ملکزاده، مهرداد. (1381). «سرزمین پریان در خاک مادستان». نامهی فرهنگستان، سال5، شمارهی 4، صص147-191.
منشی، ابوالمعالی نصراله. (1374). ترجمهی کلیله و دمنه. تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
منوچهری دامغانی، ابوالنجم احمدبن قوس. (1370). دیوان. به اهتمام محمد دبیرساقی، تهران: زوار.
مولوی، جلال الدین محمد. (1374). مثنوی معنوی. از روی نسخه نیکلسون. به کوشش مهدی آذریزدی خرمشاهی، تهران: پژوهش.
موله، م. (1377). ایران باستان. ترجمهی ژاله آموزگار، تهران: توس.
مینوی خرد. (1379). ترجمهی احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
نظامیگنجوی، الیاس بن یوسف. (1380). مخزنالاسرار. تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران: ایران سخن.
نظامیگنجوی، الیاس بن یوسف. (1384). هفتپیکر. تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران: زوّار.
نظامیگنجوی، الیاس بن یوسف. (1385). خسرو و شیرین. تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران: زوار.
نظامیگنجوی، الیاس بن یوسف. (1386 الف). اقبالنامه. تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران: زوّار.
نظامیگنجوی، الیاس بن یوسف. (1386 ب). شرفنامه. تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران: زوّار.
نظامیگنجوی، الیاس بن یوسف. (1387). لیلی و مجنون. تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
نلسون فرای، ریچارد. (1382). تاریخ باستانی ایران. ترجمهی مسعود رجبنیا، تهران: علمی و فرهنگی.
واشقانی فرهانی، ابراهیم. (1388). «دیو در اساطیر ایران». مطالعات ایرانی، سال8، شمارهی 15، بهار، صص 259-274.
ویو، ژیو. (1375). فرهنگ اساطیر مصر. ترجمهی ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران: فکر روز.
هوک، ساموئل هنری. (1381). اساطیر خاورمیانه. ترجمهی علیاصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
هینلز، جان. (1379). شناخت اساطیر ایران. ترجمهی ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: آویشن.
یارشاطر، احسان. (1381). داستانهای ایران باستان. تهران: علمی و فرهنگی.
یسنا. (1337). گزارش ابراهیم پورداوود، به کوشش بهرام فرهوشی، تهران: انجمن ایرانشناسی.
یشتها. (1357). گزارش ابراهیم پورداوود، به کوشش بهرام فرهوشی، تهران: دانشگاه تهران.
| ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 3,216 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,345 |